નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ 1 ફેબ્રુઆરી 2023ના રોજ મોદી સરકારના બીજા કાર્યકાળનું છેલ્લું પૂર્ણ બજેટ રજૂ કરશે. વર્ષ 2024માં સામાન્ય ચૂંટણીઓ યોજાવાની છે, તેથી તે પહેલા આવતું આ બજેટ ઘણી રીતે મહત્વપૂર્ણ છે. ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 112 હેઠળ, સરકારે દરેક નાણાકીય વર્ષની શરૂઆત પહેલા સંસદમાં કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવું જરૂરી છે. કેન્દ્રીય બજેટ એ નાણાકીય વર્ષની આવક અને ખર્ચ સાથે સંબંધિત દસ્તાવેજ છે. આ નાણાકીય વર્ષ દર વર્ષે 1લી એપ્રિલથી શરૂ થાય છે અને આવતા વર્ષે 31મી માર્ચે સમાપ્ત થાય છે. દેશમાં સરકાર દ્વારા બજેટ રજૂ કરવાની શરૂઆત 19મી સદીમાં જ થઈ હતી.
આવો જાણીએ કેન્દ્રીય બજેટ સાથે જોડાયેલી કેટલીક મહત્વની બાબતો.
‘બજેટ’ શબ્દ ક્યાંથી આવ્યો?
બજેટ શબ્દ ફ્રેન્ચ શબ્દ ‘બૂગેટ’ પરથી આવ્યો છે. તેનો અર્થ નાની થેલી. ફ્રેન્ચમાં, આ શબ્દ લેટિન શબ્દ ‘બુલ્ગા’ પરથી આવ્યો છે. તેનો શાબ્દિક અર્થ ‘ચામડાની થેલી’ થાય છે. પ્રાચીન સમયમાં મોટા વેપારીઓ તેમના તમામ નાણાંકીય દસ્તાવેજો એક થેલીમાં રાખતા હતા. એ જ રીતે, ધીમે ધીમે આ શબ્દનો ઉપયોગ સંસાધનો એકત્ર કરવા માટે કરવામાં આવતી ગણતરી સાથે જોડાયો. આ રીતે સરકારોના વર્ષભરના આર્થિક ખાતાને ‘બજેટ’ નામ મળ્યું.
પ્રથમ બજેટ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
દેશનું પ્રથમ બજેટ 163 વર્ષ પહેલા બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણી જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની વતી બ્રિટિશ ક્રાઉન સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ બજેટ 7 એપ્રિલ 1860ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. કેન્દ્રીય બજેટના પ્રથમ 30 વર્ષમાં તેમાં ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર શબ્દનો કોઈ ઉલ્લેખ નહોતો. બજેટ શબ્દ સૌપ્રથમ 20મી સદીની શરૂઆતમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ ક્યારે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું?
સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 16 નવેમ્બર 1947ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે દેશના પ્રથમ નાણામંત્રી આરકે શનુખમ ચેટ્ટીએ રજૂ કર્યું હતું. જો કે તે એક રીતે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાનો સમીક્ષા અહેવાલ હતો. આ બજેટમાં કોઈ નવા ટેક્સની જાહેરાત કરવામાં આવી નથી. આ બજેટની કુલ રકમના લગભગ 46%, આશરે રૂ. 92.74 કરોડ, સંરક્ષણ સેવાઓ માટે ફાળવવામાં આવ્યા હતા.
એક વૈજ્ઞાનિક અને દેશના બજેટનું જોડાણ!
એવું માનવામાં આવે છે કે સ્વતંત્ર ભારતના બજેટની કલ્પના પ્રો. પ્રશાંત ચંદ્ર મહાલનોબિસે કર્યું હતું. તેમણે સ્વતંત્ર ભારતના બજેટનો ખ્યાલ તૈયાર કર્યો હતો. તેઓ ભારતીય વૈજ્ઞાનિક અને આંકડાશાસ્ત્રી હતા. તેણે લંડનની યુનિવર્સિટી ઓફ કેમ્બ્રિજમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ગણિત બંનેમાં ડિગ્રી મેળવી. તેઓ ભારતના આયોજન પંચના સભ્ય પણ રહી ચૂક્યા છે. આર્થિક આયોજન અને આંકડાકીય વિકાસના ક્ષેત્રમાં પ્રશાંત ચંદ્ર મહાલનોબિસના નોંધપાત્ર યોગદાનની ઓળખમાં, ભારત સરકાર દર વર્ષે તેમનો જન્મદિવસ, 29 જૂન, ‘સ્ટેટિસ્ટિક્સ ડે’ તરીકે ઉજવે છે.
જ્યારે દેશનું બજેટ લીક થયું હતું
દેશનું કેન્દ્રીય બજેટ વર્ષ 1950માં ગૃહમાં રજૂ થાય તે પહેલા જ લીક થઈ ગયું હતું. જે બાદ બજેટના પ્રિન્ટિંગનું કામ રાષ્ટ્રપતિ ભવનથી મિન્ટો રોડ સ્થિત પ્રેસમાં ખસેડવામાં આવ્યું હતું. ત્યારપછી વર્ષ 1980થી નોર્થ બ્લોક સ્થિત સરકારી પ્રેસમાંથી બજેટની પ્રિન્ટીંગ થતી હતી.
હિન્દીમાં બજેટ ક્યારે શરૂ થયું?
અગાઉ બજેટ સંબંધિત તમામ દસ્તાવેજો અંગ્રેજીમાં જ છપાતા હતા. વર્ષ 1955-56 થી, તે અંગ્રેજી અને હિન્દી બંને ભાષાઓમાં છાપવાનું શરૂ કર્યું.
ભારતના ત્રણ વડાપ્રધાનોએ જાતે બજેટ રજૂ કર્યું હતું.
દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ વડાપ્રધાન તરીકે પ્રથમ વખત વર્ષ 1958-1959નું બજેટ રજૂ કર્યું હતું. સામાન્ય રીતે દેશના નાણામંત્રી બજેટ રજૂ કરે છે. પંડિત નેહરુ સિવાય ઈન્દિરા ગાંધીએ પીએમ તરીકે વર્ષ 1970-71નું બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તે દેશનું કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરનારી પ્રથમ મહિલા પણ હતી. તેમના પુત્ર રાજીવ ગાંધીએ પણ PM તરીકે ગૃહમાં નાણાકીય વર્ષ 1987-88નું બજેટ રજૂ કર્યું હતું.
સૌથી વધુ વખત બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ કોના નામે છે?
દેશનું બજેટ રજૂ કરવાનો શ્રેય મોટાભાગે ભૂતપૂર્વ નાણામંત્રી મોરારજી દેસાઈને જાય છે. તેણે તે 10 વખત કર્યું. જે બાદ પૂર્વ નાણામંત્રી પી ચિદમ્બરમે 9 વખત, પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જીએ 8 વખત, યશવંત સિન્હાએ 8 વખત અને પૂર્વ પીએમ મનમોહન સિંહે 6 વખત બજેટ રજૂ કર્યું હતું.
ઈન્દિરા ગાંધીના કાર્યકાળનું આ બજેટ ‘બ્લેક બજેટ’ કહેવાય છે.
વર્ષ 1973-74ના બજેટને દેશનું ‘બ્લેક બજેટ’ કહેવામાં આવે છે. તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંતરાવ બી ચવ્હાણ દ્વારા તેની રજૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ બજેટ 550 કરોડની ખોટનું હતું. તે સમય સુધીની આ સૌથી મોટી બજેટ ખાધ હતી. 1971માં પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધ અને નબળા ચોમાસાની અસર આ બજેટ પર જોવા મળી હતી.
દેશના પરિવર્તનમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ બજેટ રજૂ કરવાનો શ્રેય આ ‘પીએમ’ને જાય છે.
દેશના વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે વર્ષ 1991-92નું બજેટ રજૂ કર્યું હતું જ્યારે તેઓ પીવી નરસિમ્હા રાવની સરકારમાં નાણામંત્રી હતા. આ બજેટને ભારતના પરિવર્તન માટેનું સૌથી મહત્વપૂર્ણ બજેટ માનવામાં આવે છે. આ બજેટમાં ભારતીય બજારને આર્થિક રીતે ખોલવામાં આવ્યું હતું જેથી વિદેશી રોકાણને આમંત્રિત કરી શકાય. એવું માનવામાં આવે છે કે દેશની આર્થિક સમૃદ્ધિ અહીંથી શરૂ થઈ હતી.
પી. ચિદમ્બરમે ‘ડ્રીમ બજેટ’ રજૂ કર્યું
નાણાકીય વર્ષ 1997-98 માટે તત્કાલિન નાણામંત્રી પી ચિદમ્બરમ દ્વારા રજૂ કરાયેલ બજેટને દેશનું સ્વપ્ન બજેટ માનવામાં આવે છે. આ બજેટમાં પર્સનલ ટેક્સ અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં ઘણો ઘટાડો કરવામાં આવ્યો છે.
NDAના આ નાણામંત્રીએ 21મી સદીનું પ્રથમ બજેટ રજૂ કર્યું
નાણાકીય વર્ષ 2000-01નું બજેટ તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ રજૂ કર્યું હતું. આને દેશના ‘મિલેનિયમ બજેટ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 21મી સદીનું આ પ્રથમ બજેટ હતું. આ બજેટમાં કરવામાં આવેલી ઘોષણાઓથી દેશના IT સેક્ટરમાં ક્રાંતિ આવી છે.
જ્યારે દેશનું કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવાનો સમય બદલાયો હતો
સાંજે પાંચ વાગ્યાથી અર્પણ કરવામાં આવતો હતો. સાંજે પાંચ વાગ્યે બજેટ રજૂ કરવાનું કારણ એ હતું કે તે સમયે બ્રિટનમાં 11.30 હતા. બ્રિટિશ સરકારે શરૂ કરેલી પરંપરા આઝાદી પછી પણ ચાલુ રહી. યશવંત સિંહાએ 2001માં તેને બદલી નાખ્યો. બાદમાં, મોદી સરકારે દર વર્ષે 28 ફેબ્રુઆરી, 1 ફેબ્રુઆરીએ સામાન્ય બજેટ રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું.
‘હલવા સેરેમની’ શું છે?
જ્યારે બજેટની પ્રિન્ટિંગ પૂર્ણ થાય છે અને તેને સીલ કરવામાં આવે છે, તે દરમિયાન નાણાં મંત્રાલય અને તેના કર્મચારીઓ એક ખાસ સમારોહમાં હાજરી આપે છે. વાસ્તવમાં આ પ્રસંગે કંઈક મીઠી ખાવાની અનોખી પરંપરા છે. આને ‘હલવા સેરેમની’ કહે છે. આ વિધિ માટે મોટા વાસણોમાં હલવો તૈયાર કરવામાં આવે છે. નાણા પ્રધાન વતી, તે બજેટ સાથે સંકળાયેલા તમામ કર્મચારીઓમાં વહેંચવામાં આવે છે. વર્ષ 2020માં કોરોના સંકટને કારણે વર્ષોથી ચાલી આવતી આ પરંપરાને બ્રેક લાગી. 2020માં હલવા સમારોહના સ્થળે જવાનોમાં મીઠાઈ વહેંચવામાં આવી હતી.
નાણામંત્રી સીતારમણે બ્રીફકેસનો ઉપયોગ કરવાનું બંધ કર્યું
કોવિડ સંકટને કારણે વર્ષ 2021 ના બજેટમાં વધુ એક મહત્વપૂર્ણ ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. આ બજેટ દેશનું પ્રથમ ‘પેપરલેસ બજેટ’ હતું. તેની તમામ નકલો ડિજિટલ રીતે સંગ્રહિત કરવામાં આવી હતી. તે પછી 2022નું બજેટ પણ પેપરલેસ બજેટ હતું. નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે બજેટમાં વધુ એક ફેરફાર કર્યો છે. તેમણે બજેટ સંબંધિત દસ્તાવેજો લઈ જવા માટે બ્રીફકેસનો ઉપયોગ કરવાનું બંધ કરી દીધું. હવે તે ખાતાવહી જેવી દેખાતી બેગમાં બજેટ સંબંધિત દસ્તાવેજો લઈને જતી જોવા મળે છે.
સૌથી લાંબા બજેટ ભાષણનો રેકોર્ડ આ નાણામંત્રીના નામે છે.
નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણનું કેન્દ્રીય બજેટ 2021 ભાષણ ભારતીય ઈતિહાસનું સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ છે, તે 2 કલાક 40 મિનિટ સુધી ચાલ્યું હતું. આ દરમિયાન, તેમણે કેન્દ્રીય બજેટ 2020 રજૂ કરવા માટે 2 કલાક 17 મિનિટનો પોતાનો જ રેકોર્ડ તોડ્યો. તેમના પહેલા સૌથી લાંબા બજેટ ભાષણનો રેકોર્ડ સ્વર્ગસ્થ અરુણ જેટલીના નામે હતો. તેમનું 2014નું બજેટ ભાષણ 2 કલાક 10 મિનિટનું હતું.
મોદી સરકારે ‘રેલ બજેટ’ અને ‘સામાન્ય બજેટ’નું મર્જર કર્યું
અગાઉ સંસદમાં બે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા, એક ‘રેલ બજેટ’ અને બીજું ‘સામાન્ય બજેટ’. ભારત સરકારે 21 સપ્ટેમ્બર 2016ના રોજ રેલવે બજેટને સામાન્ય બજેટ સાથે મર્જ કરવાની મંજૂરી આપી હતી. દેશનું પ્રથમ સંયુક્ત બજેટ 1 ફેબ્રુઆરી 2017ના રોજ સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. રેલવે માટે અલગ બજેટની પ્રથા 1924માં શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ નિર્ણય એકવર્થ કમિટીની ભલામણોના આધારે લેવામાં આવ્યો છે.
